نویسنده: مریم صادقی  

بهائیت در ایران :  اقدامات عده ای از سران بهائیت، در اواخر دوره ی قاجاریه، نظیر عملیات تروریستی کمیته مجازات، با ایجاد فضای رعب و وحشت در میان مردم، کمک زیادی به انقراض سلسله قاجار و تأسیس حکومت پهلوی نمود. همچنین اشاره کردیم که در زمان کودتا، بهائیان در معرفی رضاخان به عناصر کودتا نقش مؤثری داشتند و به پاس خدماتشان در زمان کودتا، در دولت سیدضیاء، و بعد از روی کار آمدن حکومت پهلوی به مشاغل مهم و پست های حساس رسیدند و در جریان مقابله رضاخان با مواضع دینی دوشادوش او به فعالیت بر علیه اسلام پرداختند. در ادامه به بیان این مطالب می پردازیم. وضعیت سیاسی بهائیان بعد از کودتا 1299، میرزا علی محمدخان موقرالدوله (1) که از سران درجه اول بهائی و از خویشاوندان علی محمد باب بود، به وزارت فواید عامه و تجارت منصوب شد. این مقام به پاس خدمات بهائیان در پیروزی کودتا به ایشان عطا گردید. علاوه بر انتصاب موقرالدوله به وزارت فواید، برادر او (مسعود السلطان) نیز که کفالت حکومت بنادر خلیج فارس را به عهده داشت به حکومت آن منطقه منصوب گردید. (2) چنانکه پسر موقر، نیز فرماندار بندرعباس بود. (3) نفوذ بهائیان در دستگاه حکومتی در این ایام به حدی بود که روزنامه قانون در مقاله ای که با عنوان «انبار ارزاق» در تاریخ 12 تیر ماه 1303 به چاپ رساند به بیان آن پرداخت. در این مقاله با اشاره به سابقه این انبار، ریاست بدیع الله خان بهائی را به انبار غله گوشزد می کند که با اقدامات و فشار روحانیون از کار برکنار و تبعید می شود اما بعد از آن همچنان اجزاء انبار غله از بهائیان انتخاب می گردد. نویسنده با نام بردن از نعمت الله خان علائی که خسارت زیادی به اموال عمومی زده، می گوید: «(وجود این بهائی در) مقام معاونت انبار و رتبه مدیری دایره با یکصد و بیست و چهار تومان حقوق... نفوذ طائفه بهائی را که اطراف رئیس کل مالیه (میلسپور) را گرفته اند. ثابت نمی نماید؟ آیا اگر دیگری هم به جای ایشان بود با او همین معامله شده و یک مرتبه به این رتبه و حقوق هم نایل می گردید؟» نویسنده سپس از سلطان یوسف خان، بهائی دیگری که رئیس خبازخانه تهران است یاد می کند که پیش از این در قشون بوده، اما با توصیه رضاخان به این مقام رسیده است و می نویسد: «مشارالیه سواد جزئی داشته، خط ایشان هم با خط شاگردان ابتدایی مدارس مطابقت می نماید.» (4) حال این سؤال مطرح می شود چه عاملی باعث می شود یک فرد بهائی با چنین سواد اندکی به این مقامات مهم دست یابد؟ آیا نمی توان گفت که علت این حمایت ها این می باشد که بهائی ها نیز مانند رضاخان از عوامل استعمار پیر انگلیس بودند و به دستور همین استعمارگران و پیرو اهداف آنان، رضاخان باید به حمایت از بهائی ها می پرداخت. توجه خاص رضاخان به بهائی ها تا آن حد بود که سرلشکر شعاع الله علایی از اعاظم بهائیان تهران و عضو محفل ملی روحانی را که در زمان مؤتمن الملک کارمند وزارت گمرک بود مامور مالیه و سپس مأمور اداره محاسبات قزاق نمود. (5) علائی سرهنگ دوران رضاخان و سرلشکر عصر محمدرضا پهلوی بود که ریاست کلّ قشون را در زمان رضاخان از اواسط دهه ی 1300 ش، به مدت 20 سال در اختیار داشت. (6) همچنین رضاشاه یکی از افسران معروف بهائی، سرگرد صنیعی را به عنوان آجودان مخصوص ولیعهد انتخاب کرد. (7) انتخاب یک بهائی طراز اول به عنوان آجودان ولیعهد، خود نشان از رابطه حسنه رضاخان با بهائی ها می دارد. در غیر این صورت چرا در میان این همه آدم رضاشاه یک فرد بهائی را به عنوان آجودان محمدرضا انتخاب می کند. از دیگر دولتمردان عصر پهلوی که دارای پیوند خانوادگی با سران بهائیت است، مجید آهی برادرزاده عبدالمجید آهی (8) و فرزند ابوالقاسم خان آهی (مترجم سفارت روس در تهران) متولد 1265ش، می باشد. وی تحصیلات ابتدایی را در تهران به پایان رساند و برای ادامه تحصیل راهی مسکو شد و پس از اخذ لیسانس حقوق و گرفتن لیسانس قضایی از دانشگاه مسکو به تهران بازگشت. اولین شغل رسمی وی پس از بازگشت به ایران، استادی مدرسه ی علوم سیاسی تهران بود و در سال 1298 به مأموریت شیلات گمارده می شود و مدت دو سال در بندر انزلی با این سمت باقی می ماند. (9) مجید آهی، پس از کودتا به معاونت و مدیر کلی وزارت علوم منصوب می شود. وی به دلیل تحصیل در روسیه، داشتن همسر روسی، سابقه همکاری با لیازوف در امر شیلات و نیز دانستن زبان روسی مورد توجه سفیر شوروی بود. (10) آهی از اعضای مجلس مؤسسان اول و از موافقان سلطنت پهلوی بود. وی یکی از طرفداران طرح جمهوری بود که از طرف عوامل «رضاخان» برای انقراض سلطنت قاجار و ریاست مدام العمر سردار سپه به مجلس پیشنهاد شده بود که در مجلس با شکست مواجه شد. (11) با روی کار آمدن حکومت رضاشاه، پس از آنکه داور، وزیر عدلیه ی کابینه ی مستوفی الممالک، محاکم قضایی تهران را منحل ساخت، از آهی برای خدمت در تشکیلات نوین قضایی، دعوت به همکاری کرد. لذا وی در سال 1306 ش، از وزارت معارف به وزارت عدلیه رفت و با رتبه ی 9 قضایی مدت شش سال به عنوان مستشار دیوان عالی به فعالیت پرداخت.(12) البته این اقدام حکومت پهلوی برای از بین بردن نقش روحانیت در محاکم قضایی بود که تا آن زمان مسئولیت قضاوت را در دادگاه های شرع به عهده داشتند. در این زمان رضاشاه توانست با استفاده از افرادی نظیر آهی، دادگاه های کشور را براساس قانون محاکم غربی اداره کند. مجید آهی، مدتی مستشار دیوان عالی کشور و استاندار فارس بود و در دومین کابیته ی محمود جم (مهر 1316) تصدی وزارت طرق و شوارع را برعهده داشت. وی مدتی مغضوب رضاشاه و زندانی شد. پس از سه ماه با سفارش مأمور بازجویی او، احمد متین دفتری آزاد گردید و پس از دو سال دوری از مشاغل دولتی مورد عفو قرار گرفت و در کابینه علی منصور برای پست وزارت دادگستری دعوت شد. از رویدادهای مهم این دوران مسئله ی فروش املاک و قنوات موقوفه بود. چون بین بسیاری از املاک رضاشاه یک قریه ی وقفی وجود داشت که مانع از یک پارچه شدن زمین های او (به خصوص در مازندران) بود. به همین دلیل رضاخان به دولت دستور داد تا املاک وقفی را به فروش رساند. بنابراین آهی در اردیبهشت 1320، لایحه وقفی را به مجلس دوره ی دوازدهم برد. بیشتر نمایندگان با تصویب این لایحه مخالف بودند به طوری که حتی محتشم اسفندیاری، رئیس مجلس که مطیع اوامر شاه بود به دلیل توهین به اعتقادات مذهبی مردم با آن مخالفت کرد و چندین جلسه با آهی (که خواهر زاده او بود) به طور مفصل صحبت کرد و او را از این کار برحذر داشت اما آهی در چنین وضعی به رضاشاه متوسل شد و سرانجام با سفارش رضاشاه لایحه ی مزبور روز 14 اردیبهشت به تصویب رسید. (13) وی پس از اشغال ایران توسط متفقین در شهریور بیست نیز کاندیدا اصلی نخست وزیری بود که نپذیرفت و در کابینه فروغی در همان پست وزارت دادگستری باقی ماند. در این زمان شاه جدید ناچاراً تا حدی به خواسته های مردم گردن نهاد و در نتیجه فشار از طرف مردم و مجلس بعضی از عوامل اختناق و کشتار مردم در دوره رضاخانی، مانند پزشک احمدی و سرپاس مختاری، رئیس شهربانی دستگیر شدند اما عملاً محاکمه آن ها به غیر از پزشک احمدی، به نتیجه نرسید و بقیه پس از مدتی از زندان آزاد شدند. مجید آهی در جریان این محاکمات به عنوان وزیر دادگستری وقت نقش قابل توجهی داشت. (14) پس از استعفا کابینه فروغی در اسفند 1320 و انتخاب سهیلی، آهی همچنان تا مرداد 1322 در مسند وزارت دادگستری باقی می ماند و پس از استعفا به عنوان سفیر راهی مسکو می شود تا هنگام مرگ (1325/6/22) سفیر کبیر ایران در مسکو بود. (15) بهائی سرشناس دیگری که در دوران حکومت رضاخانی حضوری فعّال در عرصه سیاست داشت، حبیب الله عین الملک (16) می باشد. پدر وی میرزا رضا قناد از حواریون نزدیک حسینعلی بهاء و عباس افندی بود و در زمان تبعید بهاءالله به عکا همراه وی گشت. از همین رو حبیب الله عین الملک، اولین فرزند میرزا رضا قناد، سه سال بعد از ورود کاروان بهاءالله به عکا در سال 1250ش، به دنیا آمد و در مکتب میرزا حسینعلی نوری و عباس افندی رشد و نمو کرد. عین الملک در مدرسه آمریکایی بیروت تحصیل کرد و در همین ایام کاتب آثار عباس افندی شد. (17) وی پس از تحصیل در مدرسه آمریکایی بیروت، راهی پاریس شد و به دستگاه علیقلی خان بختیاری سردار اسعد اول نفوذ کرد. حبیب الله خان که تا آن زمان آل رضا خوانده می شد، لقب عین الملک گرفت. با ورود به ایران به گروه مترجمان و نویسندگان روزنامه رعد پیوست و در زمانی که وثوق الدوله، قرارداد معروف 1919 را امضا کرد، هشت مقاله پی در پی در دفاع از این قرارداد در روزنامه رعد به چاپ رساند. این مقالات تنها مقالات مفصلی بود که در تأیید قرارداد وثوق الدوله نوشته شد. (18) لازم به ذکر است که صاحب امتیاز روزنامه رعد سیدضیاء الدین طباطبائی از عوامل اصلی کودتای 1299 بود و هزینه روزنامه رعد را توسط سفارت انگلیس تأمین می کرد. (19) همان طور که در بخش مربوط به کودتا اشاره کردیم، در زمان کودتا 1299 با عوامل کودتا همکاری داشت در آستانه ی کودتا 1299ش، شخصاً و بدون اجازه از وزارت امور خارجه به فلسطین می رود و کنسولگری ایران را در حیفا اداره می نماید! عین الملک طی مکاتبات متعددی از وزارت امور خارجه درخواست می کند که به اقامت وی در حیفا صورت رسمی داده شود. در این مکاتبات عین الملک خواستار تلاش برای بهبود وضعیت یهودیان ایرانی مهاجر به فلسطین و یهودیان مستقر در آن سرزمین بود. او در همین دوره با انعقاد قراردادهایی با شرکت های حمل و نقل زمینی و دریایی که دست اندرکار انتقال حجاج از طریق شامات به مکه بودند، سود فراوانی به جیب زد و مشکلات فراوانی را برای حجاج ایرانی به وجود آورد. (20) افراط «عین الملک» در امر تبلیغ بهائیت، موجب می شود تا ایرانیان مقیم شام و فلسطین شکایات متعددی علیه او به تهران بفرستند. برای نمونه به یکی از این شکایات اشاره می کنیم: «خدمت اجلاء عظام هیئت وزرا محترمین و وکلای مجلس شورای ملی...استدعای این بیچارگان رعایت دولت علیه ایران در شام این است جناب آقای حبیب الله خان (عین الملک) وقت ممکن ندارد که به کار رعیت یا به رعیت برسد، از برای (آن) که شب و روز مشغول برای تبلیغ حضرات بهائی گردیده و روابط ایشان در عوض اینکه با پایتخت ایران داشته باشد، روابط ایشان با حیفا است. در عوض این شخص معلوم الحال خود یک قونسول با کفایت مسلمان معین فرموده تا دعاگویی مشغول باشیم.» (21) تلاش عین الملک در راستای تحکیم بهائیت در سفرنامه صدیقه دولت آبادی جالب توجه است. وی در سفری که عازم فرانسه بود، وارد بیروت می شود. در هتلی که در آن اقامت داشت، آدرس کنسولگری ایران را می پرسد. از هر کسی که سؤال می کند با دید بدی به او نگاه می کنند. وقتی دلیل را جویا می شود، یک جوان نظامی فرانسوی عرب زبان به او می گوید: «عین الملک جنرال قونسول شما مبلغ دین بهائی است و علناً در قونسولخانه مردم را تبلیغ می کند. هر کس بهائی نباشد در آنجا دچار زحمت می شود. اگر بفهمد پولدار است به عناوین مختلف مبلغ گزافیرا از او اخذ می کند. اگر ندهد برای امضای تذکر چندین روز معطلش می نماید. من مدّتی مأمور شام بودم. خوب آگاهم به طوری عین الملک در تبلیغ بی پرواست که مردم شام خیال می کردند، مذهب رسمی ایرانی ها بهائی است که مأمور دولتی این قسم علناً اظهار عقیده می کند و بر ضد اسلام قیام می نمایند. حتی خودم همینطور تصور می کردم تا وقتی از چند ایرانی مسلمان پرسیدم که مذهب رسمی ایران چیست گفت اسلام...» (22) حبیب الله خان عین الملک تا اواسط سال 1304ش، در دمشق می ماند و در این زمان که مقارن با اوج گیری اغتشاشات وهابیون در عربستان و تخریب اماکن و بقاع متبرکه در این کشور بود به تهران فراخوانده می شود. در حکم فراخوان عین الملک از او خواسته می شود برای تحویل گرفتن پست جدید خود که کنسولی ایران در هندوستان بود. به ایران بیاید اما پس از آمدن به ایران به بمبئی اعزام نمی شود و به مدت هشت ماه خانه نشین می شود. (23) زمانی که وهابیون به مکه و مدینه هجوم می آورند و ساختمان بقاع متبرکه را ویران می کنند، وزارت امورخارجه رژیم رضاخان زیرفشار افکار عمومی تصمیم به دخالت در این موضوع می کند و برای مذاکره با مقامات عربستان عین الملک را به حجاز می فرستد. در این زمان تعدادی از کشورهای اسلامی عزیمت به سفر حج را ممنوع کردند، مفتی مصر به ندادن جواز زیارت بیت الله الحرام فتوا داد و دولت ایران هم سفر حج را ممنوع اعلام کرد. حکام جدید شبه جزیره که یکی از منابع اصلی درآمد خود را از دست رفته و مشروعیت خود را در جهان اسلام مورد خدشه می دیدند در پی جلب نظر مثبت کشورهای اسلامی برای رفع ممنوعیت از سفر حجاج برآمدند. به همین منظور بااطلاع از روابط خصوصی عین الملک با رضاخان به عین الملک متوسل شدند. نامه ای به او نوشتند که در بخشی از نامه آمده است: «... مقصود این است که دولت معظم ایران و رعایای آن از محل و مکانی که در این سال درصدد ادای مراسم حج برآیند، اطلاع به هم رسانند که سلطان متبوع فوق العاده مایل و مشتاق می باشند که موجبات رفاهیت و راحتی رعایای دولت علیه را فراهم ساخته و مسافرت آنان را در حجاز تأمین کند.» (24) با انتشار خبر تخریب اماکن مقدسه مدینه و مکه و ترس بعضی از کشورهای اسلامی از انحصاری کردن زیارت حرمین شریفین، توسط وهابیون و حامیان ایشان، ملک عبدالعزیز به تکذیب این اخبار پرداخت و اعلام داشت که با اعزام گروه های تحقیق و بررسی به وضع اماکن مقدسه از سوی هر کشور مسلمان موافق است. ایران از اولین کشورهایی بود که هیئتی را برای بررسی مسائل مربوطه راهی مکه و مدینه کرد. این هیئت شامل غفارخان جلال السلطنه (وزیر مختار ایران در مصر) و حبیب الله عین الملک، در 24 مهرماه 1304، وارد جدّه شد. (25) عین الملک در 11 دی ماه 1304ش، در گزارشی که از حجاز برای وزارت امور خارجه ارسال می کند، تلاش جدی کرده تا میزان خرابی ها و این حادثه مهم را بسیار کمرنگ تلقی کند و وهابیان را به نوعی تبرئه نماید در گزارش وی چنین آمده: «... بالای مناره قبر مطهر صعود کردیم، یکصد و سی پله بالا رفتیم و از آنجا قبر مطهر را زیارت نمودیم از آنجا مشاهده نمودیم که فقط پنج گلوله تفنگ به قبه ی مطهر اصابت نموده و اندکی سوراخ کرده است و ابداً خرابی وارد نیامده است: اولاً نمی شود حتم کرد که این خرابی ها از جانب وهابی ها بوده است، ثانیاً بر فرض اینکه از طرف آن ها بوده باشد واضح است عمدی نبوده است و در اثنای تیراندازی به همدیگر خطائاً به قبه مطهر اصابت کرده است.» (26) دفاع عین الملک از وهابی ها و اشاره نکردن به قبرستان بقیع در این گزارش جای تأمل است. عین الملک با ذکر نکردن خرابی های قبرستان بقیع و مقبره امامان شیعه (علیه السلام) قصد در تبریه و توجیه عمل وهابی ها را داشت. در همین سال عین الملک در گزارشی به وزارت امور خارجه از دولت ایران می خواهد ممنوعیت رفتن به حج را برطرف کند. وی در این گزارش نرفتن مسلمانان به حج را موجب لطمات مادی و معنوی به دولت سعودی می داند. (27) براساس گزارش حسین پیرنظر از سفارت ایران در مصر، اگر دولت ایران برای یکی دو سال دیگر، رفتن به حج را منع می کرد، حتماً حکومت حجاز حاضر به قبول شرایط پیشنهادی ایران می شد و در نتیجه، هم برای زائران ایرانی رفع مزاحمت می گردید و هم نسبت به تعمیر قبور و خرابی های به عمل آمده، امتیازاتی به دست می آمد. (28) اما متأسفانه این کار صورت نمی گیرد و در خرداد 1308 ش، اولین مراوده رسمی و دیپلماتیک میان ایران و حکومت عبدالعزیز با میهمانداری عین الملک صورت می گیرد. این هیئت با رضاشاه ملاقات نمودند و شاه دستور شناسایی دولت های نجد و حجاز را صادر کرد. در زمانی که وهابی ها، قبور متبرکه را در مکه و مدینه ویران می کردند وبسیاری از شیعیان را قتل عام، عین الملک مأموریت خود را در به رسمیت شناختن دولت سعودی و توجیه اعمال فجیع وهابی ها به خوبی انجام داد. (29) در شهریور همان سال معاهده ی مودّت میان ایران و حجاز امضا و در فروردین سال 1309 ش، (30) حبیب الله عین الملک با عنوان نماینده و با سمت کاردار وارد جده می شود. تأسیس سفارت ایران در عربستان، به نوعی تقویت حکومت عبدالعزیز را به دنبال داشت. روزنامه الوطن (چاپ بغداد). در تاریخ 20 ربیع الاول 1348ق، در زمینه به رسمیت شناختن دولت حجاز، درباره نماینده ایران، حبیب الله خان عین الملک، می نویسد: «...مشارالیه کاملاً به این قضایا آگاه است و علاوه بر اینکه زبان مملکت را به خوبی می داند، محل اعتماد ملک عبدالعزیز و رجال حکومت حجاز است و شخصاً نزد آن ها محترم است و بدیهی است که تعیین او به این سمت، مسأله را به طور دلخواه حل و تسویه می نماید!» (31) عین الملک تا سال 1312 ش، عنوان سر کنسول ایران در حجاز را دارا بود و از این سالن ترفیع مقام پیدا می کند و به عنوان وزیر مختار ایران در آن کشور منصوب می شود. ولی پس از گذشت نه ماه در 1312/10/18 به ایران فراخوانده و منتظر خدمت می شود. بسیاری از کارشناسان و صاحبنظران علت برکناری عین الملک را معلول روابط نزدیک وی با بهائیت و تبلیغ برای آن و نیز رفت و آمدهای مکررش به عکا (مرکز و محل استقرار کانون های رهبری بهائیت) می دانند. (32) در این میان برخی دیگر از کارشناسان معتقدند که با محکم شدن پایه های حکومتی، رضاشاه برخی از افرادی را که به نوعی در به قدرت رسیدن او نقش داشتند، از سر راه کنار زد بطوری که در این زمان تیمورتاش و سردار اسعد بختیاری زندانی و در زندان به دست پزشک احمدی کشته شدند. عین الملک هم در زمره این رجال بود. (33) وضعیت فرهنگی بهائیان با آغاز حکومت پهلوی عصر جدیدی در عرصه تبلیغات و فعّالیت بهائیان آغاز شد. اسدالله فاضل مازندرانی (مورّخ و مبلّغ بهائی)، درباره ی آغاز زمامداری رضاشاه چنین می نویسد: «پس از برچیده شدن آن دولت (قاجاریه) که در تمام مدت با دولت امویه قابل تطبیق بود، اعلیحضرت رضاشاه پهلوی که در آن هنگام سردار سپه و رئیس الوزرا بود به سلطنت نشست و در 29 جمادی الاول 1344ق، تخت و تاج شاهی ایران را تصرف نمود، از هر جهت، رونقی جدید و اصلاحاتی در این کشور پدید آورد، به نظر می آید مملکت روی به امنیت و عدالت و تساوی آورد.» (34) در همین ایام بهائیان با جلب نظر مساعد رضاخان نسبت به خود، اقدام به تأسیس تشکیلات و محافل رسمی نمودند. این امر علاوه بر گسترش تبلیغ بهائی گری به توسعه نفوذ آنان در دستگاه های دولتی نیز کمک کرد. تأسیس محفل ملی روحانی بهائیان در سال 1300 ش (35) و انجمن شور روحانی در سال 1306 ش(36)، نمونه ای از اولین تشکیلات رسمی بهائیان در ایران بود. فضل الله مهتدی (مبلّغ بهائی برگشته از بهائیت) در خاطراتش در مورد اهداف بهائیان از ایجاد این تشکیلات می نویسد: «بهائی ها همواره خود را تافته جدا بافته از ایران دانسته اند و برای خود ارگان ها و سازمان هایی داشتند که وظایف موازی با ادارات حکومتی ایفا می کرد. بهائیان برای خود سیستم جداگانه ثبت ولادت، ازدواج و مرگ و میر و... دارند. امر ازدواج کم و کیف آن در اختیار «محفل روحانی» است، ضمن اینکه برای امور قضایی هم تشکیلات اداری دیگر به نام «لجنه اصلاح» دارند. ... این گروه از مردم دیگر بیشتر از این آب و خاک سود می برند و به نیرنگ های گوناگون در سازمان های کشور، خود و کسان خود را درمی آورند، ولی اندک دلبستگی به این کشور ندارند.» (37) در این زمان بهائیان که دستگاه حاکمه را مورد اعتماد تشخیص دادند. درصدد به رسمیت شناساندن آیین خود برآمدند و تلاش کردند به طور رسمی در شناسنامه های خود مذهب بهائی را قید کنند. به همین منظور میرزا عزیزالله خان ورقا، با تیمورتاش وزیر دربار پهلوی، در خصوص رفع سختی های بهائیان راجع به قید مذهب بهائی در جدول سجل (شناسنامه) ملاقات کرد. (38) از دیگر فعالیت هایی که بهائیان در این دوران انجام دادند تلاش برای آزادی انتشار آثار بهائی بود به طوری که در تیرماه 1311 ش، میس کیث رانسوم آمریکایی به طهران می آید تا طبق دستور شوقی افندی و محفل ملی آمریکا دولت ایران را برای انتشار آثار بهائی مجاب کند اما تلاش های خانم رانسوم برای مجاب کردن مقامات حکومت ایران با وجود دوندگی های زیاد به نتیجه نمی رسد. (39) در دوران سلطنت رضاشاه، فعّالیت های دین زدایی وی مطابق با خواست بهائیان بود. رضاخان که قبل از رسیدن به سلطنت کاه گل به سر می مالید و دسته فوج قزاق به تکایای عزاداری امام حسین (علیه السلام) می رفت، بعد از رسیدن به سلطنت، به کلی رنگ عوض کرد به طوری که حتی عزاداری امام حسین (علیه السلام) را هم ممنوع اعلام کرد. بررسی مدارک و شواهد نشان از آن می دهد که بهائیان با برنامه های دین زدایی رضاشاه همراهی تمام داشتند به طوری که پیشگام در کشف حجاب بودند و همچنین با توسعه تبلیغات خود و تشکیل مدارس در سراسر کشور قصد در پرورش و تربیت فرزندان مسلمان نمودند تا با تبلیغ و آموزش آن ها را به سمت خواسته های خود که همان برگشتن از اسلام است سوق دهند که در ادامه فعّالیت بهائیان در کشف حجاب و همین طور مدارس بهائیان مورد بررسی قرار می دهیم. مسئله کشف حجاب در بهائیت را باید از آغازین روزهای پیدایش بابیت جستجو کرد، زمانی که قره العین در بدشت بدون حجاب و با چهره ی کاملاً بزک کرده و آراسته به میان مردان بابی رفت و به قول نبیل زرندی مورّخ بهائیت، «ناگهان حضرت طاهره بدون حجاب و با آرایش و زینت به مجلس ورود نمود». (40) و با این شگرد که در تاریخ انبیاء الهی بی سابقه است و با لغو دیانت اسلام، فسخ احکام آن را اعلام کرد. فضل الله صبحی (مبلغ بهائی برگشته از بهائیت)، بهائیان را از پیشگامان کشف حجاب می داند و درباره آن چنین می نویسد: «در دوران مشروطه فرمانی از عبدالبهاء صادر شد که زنان بهائی را از به کار بردن حجاب باز می داشت و آنچه توسط رضاشاه به زور اجرا شد بدون سابقه نبوده است؛ زیرا بهائیان در عصر مشروطه اولین گام های آن را برداشته بودند. در لوحی که بهاء نوشته و به لندن ارسال کرده می نویسد: حریت نساء رکنی از ارکان امر بهائیت! است و من دختر خود «روحا» خانم را به اروپا فرستاده ام تا دستورالعملی برای زن های ایران باشد... معذالک احباب روزبه روز بر حریت نساء بیفزاید.» (41) با روی کار آمدن حکومت پهلوی، بهائیت برای دستیابی هر چه سریع تر به اهداف و برنامه های خود، یعنی کمرنگ ساختن ارزش های دینی و باورهای اعتقادی و مبارزه با سنت های بومی و ملی و منطقه ای مردم مسلمان ایران تلاش وقفه ناپذیری را دنبال کردند. از دیگر فعّالان بهائی در زمینه کشف حجاب می توان به فرخ دین پارسای و همسرش فخرآفاق، اشاره کرد. آنان از پیشگامان کشف حجاب در ایرن بودند به طوری که در روز سی ام تیر ماه 1293ش، روز تاج گذاری احمدشاه قاجار، فخرآفاق برای نخستین بار چادر از سر برمی دارد و همراه همسر خود سوار درشکه شده و به تئاتر می رود. (42) فرخ دین که در آستانه کودتای 1299ش، با نخست وزیر کودتا در روزنامه رعد همکار بود به مأموریت مشهد رفت و در آنجا فخرآفاق، امتیاز مجله ای به نام جهان زنان را اخذ کرد. اما هنوز چهار شماره از انتشار آن سپری نشده بود که سیدضیاءالدین طباطبایی صدراعظم کودتا فرخ دین را به تهران احضار کرد. فرخ دین به تهران آمد و مدیریت مطبوعات وزارت داخله را به عهده گرفت. ولی دولت سیدضیاء مستعجل بود و عمر ریاست فرخ دین هم به تبع آن کوتاه. (43) فرخ دین مجله زنان را که شش ماه انتشار آن به تأخیر افتاده بود دوباره در تهران منتشر کرد. وقاحت در این مجله چنان بود که حکومت کودتا، تاب مقاومت نداشت و این زن و شوهر را در 1301ش، به اراک تبعید کرد. در سال 1314ش، زمانی که رضاخان تصمیم به اجرای برنامه استعماری «کشف حجاب» گرفت و با زور سرنیزه و قدرت نیروهای قزاق و پاسبان های نظمیه چادر را از سر زنان برداشت، مأموریت اداره ی جبهه فرهنگی این اقدام خائنانه بر عهده فرخ دین پارسای گذاشته شد تا پیرامون مزایا و محسنات بی حجابی تبلیغ کند. به همین سبب و با حمایت و سرمایه مستقیم بهائیان، مجله ویژه زنان با نام جهان زنان را که مدتی نامعلوم منتشر نمی شد، مجدداً انتشار داد. لازم به ذکر است که 17 دی (روز کشف حجاب) روز ملی جوانان بهائی است. (44) به غیر از فرخ دین و همسرش، بهائیان دیگری نیز بودن که در زمینه کشف حجاب فعالیت می کردند که از این میان می توان به ذبیح الله قربان و خواهرش کیاقربان اشاره کرد. ذبیح الله قربان (45) در حوالی سال 1310ش، چند سال قبل از اعلام رسمی کشف حجاب، به کمک خواهرش کیا قربان عده ای از دختران بهائی را به استخدام بیمارستان بهبودستان که خود ریاست آن را به عهده داشت درآورد و یک زن انگلیسی به نام آوانسیان که از کارمندان سفارت انگلیس در تهران بود را برای آموزش آن ها استخدام کرد. بدون شک این اقدام دکتر قربان با هدایت و تصویب محافل استعماری طراحی شده بود، زیرا مشاهده می کنیم که همزمان با این اقدامات، یک خانم انگلیسی که در سفارت انگلیس مشغول به کار بود، به شیراز می آید تا اولین گروه از دختران بهائی را آموزش دهد. (46) بدین ترتیب سالها قبل از اعلام کشف حجاب توسط دیکتاتوری رضاشاه، بهائیان برنامه داشتند تا با انجام فعّالیت های فرهنگی و همین طور آماده سازی افراد جامعه، برای پذیرش این امر بستر مناسبی را مهیا کنند. تبلیغات بهائیان صرفاً از طریق ترویج احکام و عقاید بهائی گری نبود، بلکه آنان تلاش می کردند با انجام خدماتی در زمینه های مختلف در جامعه پیروانی برای خود به دست آوردند که یک نمونه از این خدمات، فعالیت در زمینه آموزش و پرورش بود. در تعقیب این اهداف اهل بهاء مدارس زیادی در سراسر کشور تأسیس کردند که مربیان و معلمان آن غالباً از نفوس بهائی بودند. بهره گیری بهائیان از فضای آموزشی برای تبلیغ به اواخر دوره قاجار و دوره زمامداری مظفرالدین شاه برمی گردد. در آن زماه شاه در اروپا بود که یکی از زنان بهائی به نام لواگنسینگر در پاریس با وی ملاقاتی داشت و از وی تقاضای موافقت با ایجاد مدرسه بهائیان در ایران کرد. شاه مریض احوال نیز با این امر موافقت می کند. دو سال بعد در سال 1279 ش، تشکیلات بهائیت با تأسیس مدرسه ای به نام تربیت در تهران، با هدف جلوگیری از تحصیل حقیقت توسط جوانان بهائی آن ها را زیر چتر آموزش فرقه ای خود قرار داد تا به این وسیله هم آن ها را در اختیار داشته باشد. (47) بهائیان در دهه ی 1300 به تأسیس دو مدرسه ی «بنین و بنات» در تهران علاقه مندی خود را در دست گرفتن آموزش فرزندان این مرز و بوم، نشان دادند. (48) با تأسیس مدرسه ی دخترانه ی تربیت، به دستور عباس افندی معلمی آمریکایی به نام میس کاپیس (49) برای تدریس به مدرسه ی مزبور اعزام شد. همچنین اداره ی این مدرسه به یک زن آمریکایی به نام سوزان مودی (50) سپرده شد که قبلاً از مبلغین بهائی در آمریکا و مدیر اولین مدرسه ی بهائی شیکاگو بود. (51) علاوه بر مدارس تهران، آن ها مدرسه وحدت بشر در کاشان، تأییدیه موهبت در همدان و مؤسساتی آموزشی در قزوین به وجود آوردند. این مدارس توانست فرزندان این مرزو بوم را با آموزش های سکولار از این جدا سازد. برخی از خانواده های به نسبه مرفه و بانفوذ و به اصطلاح روشنفکر و غرب زده تهران فرزندان خود را در این مدارس ثبت نام می کردند به طوری که دختران ارشد رضاشاه و پسرارشد او محمدرضا (ولیعهد) نیز آموزش های اولیه خود را در مدارس بهائیان تهران دیده بودند. (52) شیوه ی متفاوت تعلیم و تربیت در این مدارس و نیز رعایت نکردن اصول و مقررات آموزشی و پرورشی توسط مربیان بهائی، اعتراضات گروه هایی از مردم را برانگیخت. به عنوان نمونه بهائیان، روزهای اول و دوم ماه محرم (به خاطر تولد علی محمد باب) در مدارس جشن می گرفتند که این مسئله برای مردم مسلمان و شیعی ایران بسیار نگران کننده بود. سرانجام بنا به اعتراض مردم به دستور رضاخان ضمن بستن مداس ارمنی ها، یهودیان و زرتشتیان در سال 1313 ش، مدارس بهائیان نیز تعطیل شد و علی اصغر حکمت وزیر معارف و صنایع مستظرفه با صدور ابلاغیه ای صریح به مدیران مدارس بهائی، آنان را از سرپیچی از اصول و مقررات رسمی بازداشت. طرح ملی کردن مدارس ایران در زمان رضاشاه باعث شد برخی از نویسندگان بهائی سعی کنند از این طریق رضاشاه را مخالف با بهائیان جلوه دهند. در صورتی که مخالفت رضاشاه با بهائیان را به هیچ وجه نباید جدی تلقی کرد. زیرا او بهائیت را ابزار مناسبی برای سرکوب نهادهای دینی و روحانیت می دانست و به همین دلیل در تقویت آنان می کوشید، به طوری که بهائیانی در زمان رضاخان برای نخستین بار در ایران اقدام به پایه ریزی تشکیلات و تأسیس مراکز و مجامع رسمی تبلیغاتی کردند و توانستند قدرت نفوذ خود را در تشکیلات اداری توسعه دهند.

پی نوشت ها: 1- علی محمدخان موقرالدوله سرکنسول ایران در بمبئی در سال 1898 و نماینده وزارت خارجه در فارس در سال 1900 و حاکم بوشهر در سالهای 1911-1915 م بود و اندکی پس از کودتای سوم اسفند 1299 در گذشت. وی پدر حسن موقربالیوزی بنیانگذار بخش فارسی رادیو بی بی سی است که در سال های 1930-1960م، ریاست محفل روحانی بریتانیا را بر عهده داشت. در سال 1957 شوقی افندی، رهبر بهائیان، بالویزی را به عنوان یکی از «ایادی امرالله» منصوب کرد. (آهنگ بدیع، سال 16 (1340ش)، ش3، ص 72). 2- جنگ جهانی اول در جنوب ایران، ترجمه ی کاوه، بیات، ص 138. 3- سیاوش سفیدوش، یار دیرین، ص 162. 4- روزنامه قانون، س3، شماره 60، ص 4. به نقل از هدایت الله بهبودی، روزشمار تاریخ معاصر، ج4، ص 171. 5- مجله آهنگ بدیع، ش328، ص 17. 6- همان، سال 19 (1343)، ش 9. 7- حسین فردوست، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج1، ص 376. 8- شوقی افندی در مورد میرزا مجید آهی می نویسد: « در زر گنده میرزا مجید شوهر همشیره ی بهاء یعنی میرزا مجیدخان آهی در خدمت سفیر روس پرنس دالقورکی سمت منشی داشت» شوقی افندی، قمیص نور، صص 185-186. 9- حسن مرسل وند، زندگی نامه رجال و مشاهیر ایران،ج1، ص 56. 10- ح.م. زادش، دولتهای ایران در عصر مشروطیت، ص 240. 11- حسن مرسل وند، زندگی نامه رجال و مشاهیر ایران، ج1، ص 56. 12- فرهنگ ناموران معاصر ایران، ج1، ص 365 13- فرهنگ ناموران معاصر ایران، ج1، صص 366-365. 14- حسن مرسل وند، زندگی نامه رجال و مشاهیر ایران، ج1، ص 58. 15- ح.م. زادش، دولتهای ایران در عصر مشروطیت، ص 240. 16- پدرش میرزا محمدرضا قناد شیرازی از حواریون حسینعلی بهاء و عباس افندی بود و تا دم مرگ به آن ها ارادت می ورزید. عین الملک، خود در جوانی، مدتی منشی و دستیار عبدالبهاء بود. ظهور الحق، اسدالله مازندرانی، ج8، قسمت دوم، ص 1138، در مورد عین الملک باید گفت که او پدر امیرعباس هویدا، نخست وزیر معروف دوران پهلوی دوم می باشد. 17- اسدالله فاضل مازندرانی، ظهور الحق، ج8، قسمت دوم، ص 1138. 18- خسرو معتضد، هویدا سیاستمدار پیپ عصا گل ارکیده، صص 48-19، 47. 19- بنا به شهادت مستشارالدوله صادق سیدضیاءالدین مدیر روزنامه رعد را از ارکان سفارت انگلیس و وسایل روزنامه را از سفارت تهیه کرده. سعید قانعی، گنجینه تاریخ ایران، ص 22. 20- هدایت الله بهبودی، روزشمار تاریخ معاصر ایران، ج3، صص 107-108. 21- دکتر علی اکبر ولایتی، ایران و مسئله فلسطین، صص 100-105. به نقل از بایگانی اسناد وزارت امور خارجه سال 1302. 22-امیر عباس هویدا به روایت اسناد ساواک، ج2، ص ده. 23- همان، نیمه پنهان، ج14، ص 18. 24- فصلنامه تاریخ روابط خارجی، س2، ش3، ص 101. 25- ابراهیم ذوالفقاری، تبار هویدا، فصلنامه مطالعات تاریخی، س سوم، ش10، زمستان 1384. 26-علی محقق، اسناد روابط ایران و عربستان سعودی، صص 50-49. 27- همان، ص 60. 28- همان، صص 73-74. 29- باقر عاقلی، شرح حال رجال سیاسی و نظامی ایران، ج3، ص 1801. 30- علی محقق، اسناد روابط ایران و عربستان سعودی، صص 77-78. 31- علی محقق، اسناد روابط ایران و عربستان سعودی، ص 75. 32- امیرعباس هویدا، نیمه پنهان، ج14، صص 20-21. 33- ابراهیم ذوالفقاری، تبار هویدا، فصلنامه مطالعات تاریخی، س سوم، ش10، زمستان 1384، ص 180. 34-اسدالله فاضل مازندرانی، ظهور الحق، صص 64-65. 35- اعضاء محفل روحانی ایران در سال 1300 عبارتند از: 1-محب السلطان میرزا علی اکبر خان روحانی میلانی، 2-باقراف 3- میرزا احمدخان یزدانی، 4- میرزا آقا خان قائم مقام، 5- اسحق خان حقیقی کرمانشاهی، 6- آواره، 7- میرزا رحیم خان ارجمند، 8- ملابهرام، 9- بدیع الله خان مصباح، 10- دکتر یونس خان، 11- عزت الله خان علائی، 12- میرزا عبدالحسین خان نعیمی، 13- میرزا غلام خان مداچی، 14-میرزا عبدالصمد طراز، 15- دکتر مسیح خان مسافر، 16- دبیر موید اسحق، 17- میرزا اولی الله خان ورقا، 18- شعاع الله علایی، 19-سید علی اکبر آوارگان، فاضل مازندانی، ظهور الحق، ج9، ص 8. 36- فصلنامه تخصصی تاریخ معاصر ایران، ش48-47، ص 54. 37- فضل الله مهتدی، خاطرات زندگی صبحی و تاریخ بابی گری و بهائی گری، صص 72-73. 38- اسدالله فاضل مازندرانی، ظهور الحق، ج9، ص90. 39- همان، صص 98-99؛ مجله آهنگ بدیع، سال هشتم، شماره 6و7، 1332، صص 40-139. 40-مطالع الانوار، تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ص 271. 41- فضل الله مهتدی (صبحی)، خاطرات زندگی صبحی و تاریخ بابی گری و بهائی گری، ص 49. 42- منصوره پیرنیا، خانم وزیر خاطرات دست نوشته ها، ص 14. 43- ابراهیم ذوالفقاری، اولین زن کابینه، فصلنامه تاریخ معاصر، ش17، تابستان 1386، ص. 44- احمد اللهیاری، بهائیت در عصر پهلوی، نیمه پنهان، ج31، ص 59. 45- دکتر ذبیح الله قربان، بهائی یهودی تبار و تحصیلکرده ی دانشگاه آمریکایی بیروت متصدی امور زیر را در عصر پهلوی در کارنامه خود دارد: سرپرست سازمان شیر و خورشید سرخ ایران و رئیس انجمن شهر شیراز، رئیس دانشگاه شیراز، دارای 50 شغل و پست کلیدی در استان فارس در زمان محمدرضا پهلوی، دفتر پژوهش های مؤسسه کیهان، معماران تباهی، ج3، صص 71-74. 46- دفتر پژوهش های کیهان، معماران تباهی، ج3، ص 73. 47- روزنامه کیهان، شماره 18657، 1385/7/15، ص 8. 48- ابراهیم ذوالفقاری، اولین زن کابینه، فصلنامه مطالعات تاریخ معاصر، ش 17، 1386، ص 248. 49- کاپیس پس از دیدار با عباس افندی در حیفا، در 1290 ش، به ایران آمد و مدت 9 سال در تهران آموزگار مدرسه ی بهائیان بود تا اینکه در 1299 (در سن 30 سالگی) به مرض تیفوس درگذشت. عبدالحسین آیتی، کواکب الدریه،ج2، صص 73-74. 50- سوزان مودی (1851-1934) متولد نیویورک و فارغ التحصیل مدرسه ی طب شیکاگو بود که در سال 1903 به بهائیت گردید و در 1919 به ایران آمد و 15 سال در این کشور، در کنار فعالیت پزشکی، به تبلیغ بهائیت مشغول بود. در 1925 نزد شوقی به حیفا رفت و از آنجا به نیویورک و مجدداً به ایران بازگشت و به ادامه فعالیت هایش پرداخت. 51- آهنگ بدیع، س24، ش11-12، 1348، ص 334. 52- جواد منصوری، قیام 15 خرداد به روایت اسناد ساواک، ج1، ص 326، سند 85/2. منبع مقاله : صادقی، مریم، (1392) واکاوی در لُجنه: نقش بهاییان در پیدایش و استمرار رژیم پهلوی، تهران: شرکت انتشارات کیهان، چاپ اول