شیخ احمد احسایی از جمله کسانی است، که به آسانی نمی‌توان درباره‌ی او سخن گفت، زیرا دیدگاه علمای شیعه، درباره‌ی وی متفاوت است، برخی او را ستوده و گروهی مذمت کرده‌اند.(1) ما در این مقاله سعی داریم، از نگاه مرحوم آیت الله سیدعلی آقا قاضی بزرگ، استاد عرفان آیت الله بهجت و علامه طباطبایی، به شخصیت شیخ احمد احسایی بپردازیم و ببینیم ایشان چه دیدگاهی راجع به احسایی دارند.
مرحوم آیت الله حاج شیخ عباس قوچانی، که خود فقیهی متبحر و عارفی بزرگ بودند، روزی خدمت مرحوم قاضی (رحمه الله) رسیدند و نظر ایشان را در مورد شیخیه و شخص احسایی پرسیدند، در حالی که گمان می‌کردند شیخیه هیچ انحرافی ندارند؛ اما علامه قاضی بر خلاف اعتقاد مرحوم قوچانی، به شدت احسایی را مذمت کردند. مرحوم قوچانی می‌فرمودند: «یک روز به حضرت آقا [مرحوم قاضی] عرض کردم: در عقیده‌ی شیخیه چه اشکالی است؟ آنها هم، اهل عبادت‌اند، اهل ولایت‌اند، به خصوص نسبت به امامان (علیهم السلام) مانند خود ما، بسیار اظهار محبت و اخلاص می‌کنند و فقهشان هم، فقه شیعه است و کتب اخبار را معتبر می‌دانند و به روایات ما عمل می‌نمایند، خلاصه هر چه می‌خواهیم بگردیم و اشکالی در آنها از جهت اخلاق و عمل پیدا کنیم، نمی‌یابیم».(2)
در مقابل، مرحوم قاضی آن لحظه اظهار نظر نکردند و تنها فرمودند: «فردا شرح زیارت جامعه‌ی کبیره شیخ احمد احسائی را بیاور». در واقع ایشان می‌خواستند، با ارائه‌ی دلیل و مدرک، نظرشان را راجع به احسایی بفرمایند و چه چیزی بهتر از آثار علمی ایشان، که بیان کننده‌ی عصاره‌ی افکار وی است.
آیت الله قوچانی فرمودند: «من فردا شرح زیارت او را، خدمت آن مرحوم بردم و ایشان به من فرمودند: بخوان، من قریب یک ساعت از آن، قرائت کردم. سپس استاد فرمودند: بس است، حالا برای شما ظاهر شد، که اشکال آن در چیست؟ اشکال آن در عقیده‌شان است.»
جالب اینکه مرحوم قاضی، شرک را بزرگ‌ترین انحراف اعتقادی احسایی معرفی می‌کند و می‌فرماید: «این شیخ در این کتاب، می‌خواهد اثبات کند که: ذات خدا دارای اسم و رسمی نیست و آن مافوق اسماء و صفات اوست و آن‌چه در عالم متحقق می‌گردد، با اسماء و صفات تحقق می‌پذیرد، و آنها مبدأ خلقت عالم و آدم و مؤثر در تدبیر شئون این عالم می‌باشند در بقاء و ادامه حیات، آن خدا اتحادی با اسماء و صفات ندارد و اینها مستقلاً کار می‌کنند و عبادت انسان به سوی اسماء و صفات خداوند صورت می‌گیرد، نه به سوی ذات او، که در وصف نمی‌آید و در وهم نمی‌گنجد. بنابراین شیخ احسائی خدا را مفهومی پوچ و بدون اثر، خارج از اسماء و صفات می‌داند و این شرک است.»(3)
همه آثار و کلمات احسایی شرک و خارج از طریق هدایت نیست؛ بلکه انحرافات بسیاری در آنها وجود دارد، که ممکن است از چشم ما مخفی بماند، همان‌طور که از چشم مرحوم قوچانی‌ای مخفی مانده بود که خود از فقهای متبحر و عرفای بزرگ به شمار می‌رفت، چون احسایی در علوم مختلف وارد شده بود، از اینرو هر کسی نمی‌تواند انحرافات فکری و اعتقادی ایشان را متوجه شود و باید کسی در این عرصه وارد شود، که خود در آن علوم صاحب نظر باشد.

پی‌نوشت:

1- جهت مطالعه‌ی بیشتر بنگرید به مقاله‌ی: سیره‌ی علمی شیخ احمد احسایی
2- آیت الله سید محمد حسین حسینی طهرانی، روح مجرد، مشهد، انتشاراتی علامه طباطبایی، 1425 ق، ص 426-427.
3- محمد مردانی، خارج شدهگان از طریق مستقیم، قم، انتشاراتی سپهر آذین، 1387 ش، ج 1، ص 62-63.